December 5, 2024

Madhesh Khabar

मधेशको न.१ मेडिया हजुरको हरपलको साथमा – मधेश खबर

नेपालमा प्राकृतिक विपद्को जोखिम र व्यवस्थापन

२२ साउन २०८०, सोमबार

विपद्को अत्यासलाग्दो परिदृश्य

गृह मन्त्रालयको विपद् पोर्टलका अनुसार यो वर्षको वैशाख यता साउनको शुक्रबार -१९ साउन) सम्म विभिन्न विपद्का घटनामा १२० जनाको मृत्यु भएको छ भने २७ जना बेपत्ता छन् । यो वर्ष हालसम्म २ हजार २७३ वटा विपद्जन्य घटनाबाट ८८ करोड रुपैयाँ भन्दा धेरैको आर्थिक क्षति भइसकेको तथ्यांक छ ।

त्यस्तै अघिल्लो वर्ष २०७९ मा नेपालमा कुल ४ हजार ५५६ वटा विपद्का घटनामा परेर ४८४ जनाको मृत्यु भयो भने अझै ३७ जना बेपत्ता छन् । गत वर्ष कुल ४ हजार ५५६ वटा विपद्का घटना भएकोमा कुल २ अर्ब ८६ करोड रुपैयाँको आर्थिक क्षति भएको छ । विपद्का कारण २ हजार ७९ वटा पूर्वाधार संरचनामा क्षति पुगेको छ भने करिब ४ हजार पशु चौपाया मरेका छन् ।

त्यस्तै २०७८ मा नेपालमा विपद्मा परेर ५०८ जनाको मृत्यु र ७६ जना बेपत्ता हुनुका साथै २ अर्ब ६१ करोडको आर्थिक क्षति भएको थियो । सो वर्ष विपद्का घटना ३ हजार ९१५ वटा भएको देखिन्छ ।

त्यसैगरी २०७७ सालमा ५९३ जनाले विपद्का कारण ज्यान गुमाएका थिए भने १०२ जना बेपत्ता भएका थिए । विपद्का कारण २ अर्ब २ करोड रुपैयाँको क्षति भएको थियो भने वर्षभरमा विपद्का कुल ४ हजार १५८ वटा घटना भएका थिए ।

त्यस्तै २०७६ मा ४ हजार ७६ वटा विपद्का घटनामा ४०७ जनाको मृत्यु, ४० जना बेपत्ता तथा कुल ४ अर्ब ३५ करोडको आर्थिक क्षति भएको थियो भने २०७५ सालमा ४ हजार ७२२ वटा विपद्का घटनामा परेर ८२० जनाको मृत्यु, १०४ बेपत्ता तथा ४ अर्ब ४१ करोडको क्षति पुगेको देखिन्छ ।

यी सबै तथ्यांकलाई केलाउँदा गत वैशाखअघिको अवधिसम्म गत पाँच वर्षमा विपद्का कुल २१ हजार ३२७ वटा घटनामा परेर २ हजार ८१६ जनाले ज्यान गुमाएको देखिन्छ भने ३५९ जना बेपत्ता भएका छन् ।

त्यस्तै विपद्बाट विगत पाँच वर्षमा १६ अर्ब २५ करोड आर्थिक क्षति भएको तथ्याङ्क समेतलाई हेर्दा नेपालमा विपद्हरूबाट वार्षिक औसतमा ६३० जनाभन्दा धेरै मानवीय क्षति हुने गरेको छ भने वार्षिक आर्थिक क्षति औसतमा ३ अर्ब २५ करोड रुपैयाँ छ । उल्लिखित तथ्यांकहरूले नेपालमा विपद्को सघनता तथा यसको मानवीय, भौतिक तथा आर्थिक क्षतिहरूको भयानकता प्रष्ट पार्दछ ।

किन बढ्दो छ विपद्को जोखिम ?

प्राकृतिक प्रकोप खाद्य असुरक्षाको पनि प्रमुख कारण हो । अतिवृष्टि, अनावृष्टि तथा बाढीपहिरो लगायत कारणले कृषि उत्पादनमा ह्रास हुँदा खाद्यान्न असुरक्षा बढ्छ, यस्तो अवस्थामा मुलुकले बढी खाद्यान्नको आयात गर्नुपर्ने बाध्यताले अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष असर पुग्दछ

वास्तवमा मौसमजन्य, भौगर्भिक, जैविक विविधता विनाश तथा जलवायु परिवर्तनको जोखिमको दृष्टिकोणबाट निकै संकटासन्न अवस्थामा रहेको नेपालमा पछिल्ला वर्षहरू प्राकृतिक विपद्का दृष्टिले निकै भयावह सावित भएका छन् । हजारौंको ज्यान लिने भूकम्प, गाउँ नै पुर्ने पहिरो, बाढी, डढेलो, खडेरी जस्ता प्राकृतिक विपत्तिहरूले एकपछि अर्को गर्दै नेपाललाई पिरोलिरहेका छन् । जसका कारण ठूलो धन-जन तथा पर्यावरणीय र भौतिक क्षतिको सामना गरिरहनु परेको छ देशले ।

जलवायु परिवर्तनको हिसाबले चौथो, भूकम्पीय हिसाबले विश्वको ११औं तथा बाढीपहिरो लगायत प्रकोपका हिसाबले ३०औं जोखिमपूर्ण स्थानमा रहेको भनिएको नेपालमा घटित यावत् घटनाक्रमले हाम्रो प्रकोप जोखिमजन्यको अवस्थालाई प्रष्ट पार्छ ।

पछि उत्पत्ति भएको हिमालय क्षेत्रको कमजोर भौगोलिक बनावट, भारतीय तथा तिब्बतियन प्लेटको बीचमा पर्ने भूकम्पीय दृष्टिले निकै जोखिमपूर्ण भौगर्भिक संरचना लगायत कारणले नेपाल प्रकोपको उच्च जोखिममा रहेको हो ।

नेपालमा प्रकोप संकटासन्नताको पक्ष आफैंमा संवेदनशील छ, तर त्योभन्दा भयानक विषय विपद्को कारण हुने क्षतिको दर निकै उच्च हुनु हो । जोखिम न्यूनीकरण तथा पूर्वतयारीमा पर्याप्त लगानी र चासो कम हुनु, जनचेतनाको अभाव, पूर्वचेतावनी प्रणाली तथा प्रकोप जोखिमको नक्साङ्कन जस्ता पक्षहरूको अभाव लगायत कारणले विभिन्न खालका प्राकृतिक तथा मानव सिर्जित विपद्हरूबाट हुने आर्थिक तथा मानवीय क्षति बढिरहेको अवस्था छ ।

जलवायु परिवर्तन तथा उष्णीकरण, विश्वव्यापी रूपमा बढ्दो जनसंख्यासँगै वातावरण विनाश, प्रदूषण तथा मौसमी प्रतिकूलताका कारण प्राकृतिक प्रकोपका घटनामा वृद्धि भइरहेको मात्र छैन, प्रकोपको दर, सघनता र प्रकारमा समेत विविधता आउँदा यसबाट हुने क्षति बढिरहेको छ ।

पछिल्ला वर्षहरूमा प्राकृतिक प्रकोपको संख्या तथा त्यसबाट हुने क्षतिमा भइरहेको बढोत्तरीले विपद् व्यवस्थापनको विषयले विश्व-मञ्चहरूमा प्राथमिकता पाउने गरेको छ ।

विपद् र गरिबीको दुष्चक्र

एक तथ्यांक अनुसार नेपालमा प्राकृतिक तथा मानवजन्य विपत्तिको फलस्वरूप हुने आर्थिक क्षतिका कारण देशको वार्षिक कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा साढे ४ प्रतिशत सम्मको नोक्सानी हुने गरेको छ । जनसंख्याको अनुपातमा नेपालमा विपदबाट हुने मानवीय क्षति विश्वमै उल्लेखनीय छ र दक्षिणएशियाका मुलुकहरूमध्येमा त सबैभन्दा बढी रहेको तथ्यांकले देखाउँछ ।

आर्थिक तथा भौतिक क्षतिका हिसाबले पनि नेपाल अग्रस्थानमै र यो वर्षेनि बढ्ने क्रममा पनि छ । यसरी प्रकोपजन्य घटनाका कारण हुने आर्थिक र मानवीय क्षति आफैंमा आर्थिक तथा मानव विकासमा ठूलो चुनौती हो । सीमित स्रोत र साधनबाट धेरै विकासका काम गर्नुपर्ने नेपाल जस्तो मुलुकका लागि विपदबाट हुने क्षति न्यूनीकरणमा ध्यान दिनु अत्यावश्यक हुन्छ । अन्यथा विपद् विकास प्रक्रियामै ठूलो बाधकको रूपमा खडा हुनसक्छ र मानिसको आय तथा जीवनस्तर सुधार बाटोको तगारो बन्ने निश्चित छ ।

प्रकोपका कारण मौजुदा आर्थिक, वातावरणीय तथा मानवीय स्रोत गुमाइरहनुपर्ने स्थिति आफैंमा दुखद् हो । विपद्को ठूलो आर्थिक, सामाजिक र मानवीय असर हुने तथा यसबाट हुने क्षतिको पुनर्भरण गरीब र विकासशील देशका लागि काबु बाहिरको विषय जस्तै भएको अवस्थामा विपद्हरू गरीब देशका लागि मानवीय संकटको रूपमा देखा पर्दै गएका छन् । विपद् आर्थिक तथा मानव विकासको बाधक बनिरहेको छ ।

विश्वव्यापी रूपमा जलवायु परिवर्तन लगायत कारणले विपद्का घटनामा वृद्धि भइरहनु र त्यसबाट हुने आर्थिक, भौतिक तथा मानवीय क्षतिको दर बढिरहँदा प्राकृतिक तथा मानवजन्य विपद् र त्यसको प्रत्यक्ष असर घटाउने दिगो विकास लक्ष्यको प्राप्तिमा चुनौती खडा गरिरहेको छ । विपदबाट हुने क्षतिले विश्वव्यापी विकास लक्ष्यका अन्य बहुआयामहरूमा समेत असर पारिरहेको छ ।

वास्तवमा विपद् र गरिबी आफैंमा अन्तरसम्बन्धित कुरा हुन् । विपद्का कारण हुने आर्थिक तथा भौतिक क्षतिका कारण गरिबी बढ्ने मात्र होइन गरिबीका कारण समेत विभिन्न खालका विपद् आइलाग्छन् । गरिबीका कारण द्वन्द्व र हिंसा जस्ता मानवजन्य विपत्ति आउने सन्दर्भ त छँदैछ, प्राकृतिक विपत्तिहरूको दर तथा त्यसको क्षतिको परिमाण वृद्धिमा समेत गरिबीले भूमिका खेलेको हुन्छ ।

विपन्न समुदाय जीविकोपार्जनका लागि प्राकृतिक स्रोतमा निर्भर हुन्छन् । प्राकृतिक स्रोतको अत्यधिक दोहनका कारण पहिरो र भूक्षय जस्ता विपद्हरू आइलाग्छ । यसबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित विपन्न समुदाय नै हुन्छन् ।

प्राकृतिक प्रकोप अर्कोतर्फ खाद्य असुरक्षाको पनि प्रमुख कारण हो । अतिवृष्टि, अनावृष्टि तथा बाढीपहिरो लगायत कारणले कृषि उत्पादनमा ह्रास हुँदा खाद्यान्न असुरक्षा बढ्छ, यस्तो अवस्थामा मुलुकले बढी खाद्यान्नको आयात गर्नुपर्ने बाध्यताले अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष असर पुग्दछ ।

विपद्को भयानकता कसरी कम गर्ने ?

सम्बन्धित जिम्मेवार निकायहरू विपत्तिपछि राहत बाँड्न दौडिने भन्दा विपद्को जोखिम तथा क्षतिको न्यूनीकरण, विपद् पूर्वतयारी र जनचेतना अभिवृद्धिका साथै विपद् व्यवस्थापनमा सामुदायिक सक्रियता अभिवृद्धिमा केन्द्रित हुनुपर्ने देखिन्छ

प्राकृतिक रूपमै वा मानवजन्य क्रियाकलापको परिणामस्वरूप विकसित हुने घटना जसबाट मानिसको काबु बाहिरको परिस्थिति सिर्जना भई धनजनको क्षति हुने तथा सार्वजनिक पूर्वाधार र जीवनाधार संरचना समेतमा असर पुग्छ, त्यसलाई विपद् भनिन्छ । विपद् स्वभावैले अप्रत्यासित, अकल्पनीय र बहुआयामिक असर पार्ने खालको हुन्छ ।

विज्ञहरूले विपद्लाई चिन्नु भनेको एककिसिमले विपद्लाई रोक्नु हो भनेका छन् । अर्थात् विपद्को बारेमा बुझियो, त्यसको प्रकृति, प्रकोपजन्य सुरक्षा, पूर्वतयारी तथा न्यूनीकरण लगायत विषयमा जानियो भने त्यसबाट आफू बच्न तथा अरूलाई बचाउन समेत सकिन्छ र आर्थिक तथा भौतिक क्षति घटाउन सकिन्छ ।

विपद् पूर्वतयारी र जोखिम न्यूनीकरणमा गरिएको लगानीको प्रतिफल उच्च र दीर्घकालीन हुनेमा शंका छैन । विश्वव्यापी रूपमै विभिन्न अध्ययनले के देखाएका छन् भने विपद् पूर्वतयारी तथा प्रकोप चेतनामा जोड दिने हो भने विपदबाट हुने मानवीय क्षति ९० प्रतिशतले घटाउन सकिन्छ । नेपालमा विपद् पूर्वतयारीमा एक रुपैयाँ खर्च गरेमा त्यसले विपद्का कारण हुने १४ रुपैयाँ क्षति रोक्ने एक अध्ययनले देखाएको छ ।

यसको अर्थ के हो भने विपद्को घटनापछि उद्धार, राहत, पुनर्निर्माण, पुनस्र्थापना तथा पुनर्लाभ जस्ता पक्षमा लाग्ने खर्च पूर्वतयारीमा गर्नुपर्ने खर्चभन्दा निकै धेरै हुन्छ । अर्थात् पूर्वतयारी तथा जोखिम न्यूनीकरणमा लगानी गरियो भने विपदबाट हुने ठूलो क्षति रोक्न सकिन्छ ।

नेपालमा विभिन्न प्रकारका प्रकोप वा विपद्का कारण जसरी वर्षेनि जुन मात्रामा प्रत्यक्ष रूपमा आर्थिक क्षति भइरहेको छ जसको कैयन् गुणा ठूलो धनराशि राहत, उद्धार, पुनर्निर्माण, पुनस्र्थापना जस्ता क्रियाकलापमा खर्च भइरहेको छ ।

विपद्को तात्कालिक आर्थिक क्षतिसँगै जुन बहुआयामिक र दीर्घकालीन असर हुन्छ, त्यो राष्ट्रको आर्थिक, सामाजिक तथा वातावरणीय पक्षको लागि निकै गम्भीर हुन्छ । वर्षेनि हुने ठूलो आर्थिक तथा भौतिक क्षतिले अन्ततः देशको विकास धेरै पछाडि धकेलिन्छ ।

त्यसैले हाम्रो जस्तो प्रकोप दोहोरिइरहने तर सीमित आर्थिक स्रोत-साधन भएको देशमा प्रकोप न्यूनीकरण र विपद् व्यवस्थापनको पूर्वतयारीमा लगानी गरेर स्रोतको बचत गर्नु र सामुदायिक सशक्तीकरण मार्फत विपद्को दिगो व्यवस्थापन गर्दै क्षति न्यूनीकरण गर्नु अत्यावश्यक भइसकेको छ ।

सर्वसाधारणमै प्रकोपका विषयमा जानकारी, विपद्को जोखिम न्यूनीकरणको उपाय, विपद् आइहालेमा त्यसबाट कमभन्दा कम क्षति पुग्ने अवस्थाको सिर्जना तथा विपद्पछिको अवस्थामा हुने राहत र उद्धारका कामलाई प्रभावकारी बनाउने बारे वस्तुगत ज्ञान तथा सीप प्रदान गर्नुपर्छ ।

समुदायमा आधारित विपद् व्यवस्थापनले मात्र प्राकृतिक तथा मानवजन्य विपत्तिको परिमाण तथा क्षति घटाउन सम्भव हुन्छ । त्यस्तै विपद् पश्चात्को प्रतिकार्य तथा पुनर्लाभका कार्यहरूमा हुने आर्थिक अपचलन तथा भ्रष्टाचारका विषयहरूलाई पनि गम्भीरतापूर्वक निराकरण गर्नु आवश्यक छ ।

वस्तुतः प्राकृतिक विपद्हरू स्वघटित उपक्रमहरू हुनुका नाताले यिनलाई रोक्न नसकिने भए पनि दिगो विपद् व्यवस्थापन मार्फत विपद्बाट हुने क्षति भने घटाउन सकिन्छ । त्यस्तै मानवजन्य प्रकोपहरूको नियन्त्रण चाहिं धेरै हदसम्म मानिसकै हातमा हुन्छ । विकास प्रक्रियामा विपद् व्यवस्थापनको विषयलाई आवद्ध गर्ने, विपद् व्यवस्थापनको विषयलाई गरिबी निवारण र सामुदायिक सशक्तीकरणसँग जोड्ने, वातावरण संरक्षण तथा स्रोतकोे दिगो उपयोग जस्ता विषयमा सर्वसाधारणमा जनचेतना वृद्धि गर्ने र राहत तथा उद्धारमुखी भन्दा पनि प्रकोप सुरक्षा र पूर्वतयारीका विषयमा राज्यका निकायहरू केन्दि्रत हुने हो भने विपदबाट हुने क्षति अवश्य घटाउन सकिन्छ ।

हामी प्राकृतिक प्रकोपको उच्च जोखिममा रहे पनि जोखिमबाट बच्ने र क्षतिलाई न्यूनीकरण गर्ने उपायको बारेमा अनभिज्ञ छौं । त्यसैले प्रकृतिको खेल भनी प्रकोपलाई सहनु हाम्रो बाध्यता बनिरहेको छ । प्राकृतिक प्रकोपलाई पूर्ण रूपमा रोक्न नसके पनि पूर्वतयारी र सावधानी अपनाउने हो भने प्रकोपको क्षति न्यूनीकरण गर्न सक्छौं । जनचेतना जगाउने हो भने मानवीय कारणले हुने प्राकृतिक विपत्तिको दर पनि कम गर्न सकिन्छ ।

यसको लागि सम्बन्धित जिम्मेवार निकायहरू विपत्तिपछि राहत बाँड्न दौडिने भन्दा विपद्को जोखिम तथा क्षतिको न्यूनीकरण, विपद् पूर्वतयारी र जनचेतना अभिवृद्धिका साथै विपद् व्यवस्थापनमा सामुदायिक सक्रियता अभिवृद्धिमा केन्द्रित हुनुपर्ने देखिन्छ ।

(पर्यावरणीय अध्येता अर्याल नेपाल सरकारका शाखा अधिकृत हुन् ।)